1. جوامع حدیثی اهل سنّت
در جوامع حدیثی اهل سنّت، احادیثی نقل شده که در بردارنده عباراتی است که به طور عام بر جانشینی امام مهدی(عج) به عنوان آخرین خلیفه دلالت دارد. در برخی از این احادیث، پیامبر از این دوازده نفر با عنوان « اثنا عشرخلیفه» یاد نموده است. مثل حدیث: یکون من بعدی اثنا عشر خلیفه کلهم من قریش.[1] لا یزال هذالدین قائما حتی یکون اثناعشرخلیفه من قریش.[2]
در برخی موارد پیامبر(ص) از امامان بعد از خود با عنوان دوازده امیر تعبیر نموده مثل حدیث: یکون من بعدی اثنا عشر امیرا... کلهم من قریش.[3]
در تعدادی از احادیث، عدد جانشینان پیامبر(ص) به عدد نقبا بنی اسرائیل برای حضرت موسی(ع) تشبیه شده اند مثل : ان عدة الخلفا بعدی عدة نقبا موسی.[4] البته در منابع شیغه این حدیث با اندک اختلاف، این گونه نقل شده: (خلفا بعدی اثنا عشر کعدد نقبا بنی اسرائیل).[5]
2. منابع روائی شیعه
در منابع شیعی، واژهٴ ترکیبی "خاتم الاصیاء"، در مورد امیر المومنین(ع) و امام عصر(عج) به کار رفته است. در تعدادی از احادیث، پیامبراکرم(ص) ضمن تأکید بر دوازده نفر بودن جانشینان خود، مصادیق این دوازده نفر را نیز معرفی نموده و آنان را از اهل بیت خود ذکر نموده اند. در برخی از این احادیث، امیر المؤمنین علی(ع) اولین آنان و امام مهدی(ع) آخرین آنان، ذکر شده است. چنانچه از پیامبر (ص ) نقل شده است: امامان بعد از من دوازده نفر اند، اولین آنان علی بن ابیطالب و آخرین آنان قائم اند.[6] در جای دیگر می فرماید: امامان بعد از من دوازده نفر اند اولین آنان علی بن ابی طالب، و آخرین آنان حضرت اقئم اند. آنان اوصیای من و حجت های الهی بر امت من بعد از من اقرار کنندگان به امامت آنان، مومن و انکار کنندگان آنان کافراند.[7]
در دستة دیگر از احادیث، پیامبر(ص) نه نفر از دوازده امام بعد از خود را، از صلب امام حسین(ع) ذکر نموده است که آخرین آنان حضرت قائم(عج) اند. ابوذر از پیامبر(ص) نقل می کند که فرمود: الائمه من بعدی اثنا عشر، تسعة من صلب الحسین تا سعهم قائمهم، ثم قال : الا ان مثلهم فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلف عنها هلک.[8]
در برخی دیگر آمده است که مهدی(ع) کسی است که عیسی بن مریم(ع) به اوا قتدا می کند : ان لائمه من بعدی اثنی عشر من اهل بیتی ، علی اولهم و اوسطهم محمد و آخرهم محمد و مهدی هذه الأمه الذی سیصلی خلفه عیسی این مریم.[9]
در بخشی دیگر از احادیث، پیامبر(ص) اسامی امامان بعد از خود را نیز یاد آور شده مثل نقل جابر ابن عبد الله انصاری وقتی از پیامبر (ص) سوال می کند: یا رسول اله من الائمه بعد علی بن ابی طالب ؟ پیامبر (ص ) در پاسخ وی تمامی اسامی آنان را می فرماید: الحسن و الحسین سید الشباب اهل الجنة، ثم سید العابدین، فی زمانه علی بن الحسین ، ثم الباقر محمد بن علی و ستدرکه یا جابر فاذا ادرکته فاقرأه منی السلام، ثم الصادیق جعفر بن محمد ثم الکاظم موسی بن جعفر ثم الرضا علی بن موسی ثم التقی محمد بن علی ثم النقی علی بن محمد ثم الحسن بن علی‌الزکی ثم ابنه القائم یا الحق‌مهدی‌‌‌امتی‌الذی یملأ الارض قسطا وعدلا کماملئتجورا و ظلما.[10]
در ضمن بسیاری از زیارات ائمه(ع) و یا زیارت خاص امام زمان(عج) از امام عصر(عج) با لفب "خاتم الاصیاء"، یاد شده است. گرچه ارزیابی سندی زیارات وارده، جای تأمل دارد، اما این زیارات در منابع معتبری چون: المزار مشهدی، مصباح المتهجد و بلد الامین و کفعمی و... نقل شده است.
[1] مسند احمد، ج 5، ص 92، مسند ابن جعد، ص390، مسند ابی داود، ج 5، ص 105، الاحاد و المثانی، ج 3، ص 126.
[2] مسند احمد،ج 5، ص 86 ، مسند ابی یعلی ، ج 13، ص 456.
[3] صحیح بخاری، ج 8، ص 127، مسند احمد، ج 5، ص 94، سنن ترمذی، ج 3، ص 340.
[4] الجامع الصغیر، ج 1، ص 350، کنز العمال، ج 6، ص 89 .
[5] امالی صدوق، ص 387، غایة المرام، ج 2، ص 271 .
[6] الاعتقادات فی دین الامامیه، ص 104 عیون اخبار الرضا(ع)، ج 2، ص.62.
[7] من لا یخصره الفقیه ، ج 4، ص 180.
[8] غایة المرام ، ج 3، ص 22.
[9] غایة المرام، ج 2، ص 238
[10] کمال الدین ص 258 ، الاجتحاج، ج 1، ص 87، کفایة الاثر ص 145 .
